Autorki: dr n praw. adw. Edyta Wasilewska, lek. Aleksandra Gładyś, lek. Anita Klukowska
Dnia 25 lipca 2023 r. Komitet Bioetyki Polskiej Akademii Nauk (PAN) opublikował swoje stanowisko w sprawie ochrony życia i zdrowia kobiet ciężarnych. Jest to jeden z niewielu dokumentów w świetle stosunkowo nowych zaostrzeń prawa aborcyjnego w Polsce, który przedstawia bioetyczną interpretację prawną i stanowczo apeluje o:
– przestrzeganie praw pacjentek ciężarnych oraz zapewnienie im bezpieczeństwa w trakcie ciąży oraz porodu;
– zapewnienie „kobietom dostępu do aborcji w sposób realny i bezzwłoczny, gdy ciąża stanowi zagrożenie dla ich życia i zdrowia, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami prawa”. Komitet podkreśla również przepis ustawy, który posługuje się ogólną kategorią zdrowia, a ona obejmuje zdrowie psychiczne oraz fizyczne. Oznacza to, że według Komitetu aborcja powinna być zabiegiem dopuszczalnym i wskazanym, zarówno kiedy ciąża zagraża zdrowiu psychicznemu kobiety, nie tylko zdrowiu fizycznemu. Dodatkowo, przerwanie ciąży powinno być zabiegiem dopuszczalnym i wskazanym nawet jeśli zagrożenie dla życia i zdrowia kobiety związane z jej kontynuacją nie jest „nagłe, krytyczne lub bezpośrednie”;
– podkreślenie, że „lekarz ma obowiązek i prawo ratować zdrowie i życie kobiety ciężarnej, nawet kosztem życia i zdrowia płodu”;
– pamiętanie, że klauzula sumienie nie obowiązuję w przypadku, kiedy opóźnienie przerwania ciąży mogłoby spowodować niebezpieczeństwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, uszkodzenia ciała lub utraty życia kobiety ciężarnej;
– podkreślenie, że „niedopuszczalne jest, aby cały podmiot leczniczy odmawiał wykonania aborcji, powołując się na rzekomą „instytucjonalną klauzulę sumienia”.
Co to znaczy dla Polek w Medycynie? Czy stanowisko Komitetu Bioetyki PAN przedstawiło nową perspektywę na interpretację prawną Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania ciąży?
Poprosiłyśmy o komentarz dr n pr. adw. Edytę Wasilewską oraz lek. Aleksandrę Gładyś.
Dr n pr. adw Edyta Wasilewska
Lekarz na mocy art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty może powstrzymać się od wykonania tych świadczeń zdrowotnych, które niezgodne są z jego sumieniem, ale jedynie wówczas, kiedy nie zachodzi przypadek, gdy zwłoka w ich udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia pacjenta. Przepis ten stanowi realizację konstytucyjnie zagwarantowanej wolności sumienia.
Niemniej niedopuszczalna jest sytuacja, w której lekarz z powołaniem się na klauzulę sumienia w zakresie terminacji ciąży, jednocześnie nie spełnia ustawowych warunków legalizujących takie działanie. W szczególności wyjątkowo rażące i bezpodstawne jest rozszerzanie możliwości korzystania z klauzuli sumienia również na konieczną diagnostykę w kierunku oceny zagrożenia zdrowia lub życia pacjentki ciężarnej. Diagnostyka ta bowiem nie służy wyłącznie „celom aborcyjnym”, lecz niejednokrotnie umożliwia podjęcie skutecznej terapii.
Trzeba też pamiętać, że bez badania lekarz nie jest w stanie realnie ocenić, jakie będą skutki rozwoju danej choroby, czy nie rozwinie się ona w postać ciężką. Nadto niezależnie od możliwości po stronie lekarza odstąpienia od udzielenia świadczeń takich jak terminacja ciąży, pacjentce niezmiennie przysługuje prawo bycia poinformowaną o swoim stanie zdrowia i możliwych negatywnych skutkach zaniechania wykonania określonych procedur medycznych. Nawet skuteczne powołanie się na tzw. klauzulę sumienia nie zwalnia lekarza z obowiązku udzielenia pacjentce rzetelnej informacji. Prawo kobiety do informacji o stanie zdrowia jej i płodu oraz o koniecznych i dostępnych świadczeniach nie jest w żadnym razie uchylone przez sprzeciw sumienia. Ma ono prymat nad klauzulą sumienia.
Co więcej, pozorne powoływania się przez lekarzy na sprzeciw sumienia, często będące wynikiem obaw przed poniesieniem osobistych konsekwencji za wykonanie aborcji, to nadużywanie prawa.
Przede wszystkim należy podkreślić, że lekarz ma prawo zarówno do swobodnego podejmowania decyzji przy wyborze metody i środków leczniczych, jak i wyboru sposobu leczenia. Określony w przepisach prawa standard udzielania świadczeń zdrowotnych wymaga jednak od lekarza i pozostałych członków personelu medycznego, aby decyzje te były zgodne ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, zasadami etyki zawodowej oraz by ich wykonanie nastąpiło z należytą starannością. Dyrektywy te mają kluczowe znaczenie przy ocenie, czy interesy pacjenta były właściwie chronione. Lekarz jest wolny w zakresie udzielanych przez siebie świadczeń zdrowotnych, jednakże niezbędne dla właściwej ochrony życia i zdrowia pacjentki ciężarnej jest, aby jego postępowanie zgodne było z tak określonym wzorcem.
Nieznajomość prawa czy strach przed rzekomymi sankcjami prawnymi lub dyscyplinarnymi nie usprawiedliwiają postępowania lekarza, które naraża pacjenta na niebezpieczeństwo śmierci lub utraty zdrowia. Pożądane jest więc, aby dokumentów takich, jak wydane przez Komitet Bioetyki Polskiej Akademii Nauk Stanowisko w sprawie ochrony życia i zdrowia kobiet ciężarnych, było znacznie więcej. Oczywiście ustawa zawsze zajmuje pozycję wyższą nad wytycznymi zawartymi w aktach pozaustawowych. Niemniej dokument o takim charakterze stanowi swoistą wykładnię prawa i pomaga w ukształtowaniu powszechnego rozumienia standardu postępowania w określonych okolicznościach. W szczególności pomaga dostrzec lekarzom, że w sytuacji podjęcia działań pro-kobiecych, istnieje szereg argumentów prawnych przeciwko presji stosowanej przez przedstawicieli określonych ideologii wymuszających rozumienie niektórych przepisów prawa we wskazany przez siebie sposób. Ustawowy nakaz postępowania zgodnie z wytycznymi aktualnej wiedzy medycznej będzie zawsze nadrzędny w stosunku do pozostałych wytycznych. Lekarz ratując życie lub zdrowie ciężarnej kobiety działa zawsze w granicach prawa.
Lek. Aleksandra Gładyś
Komitet Bioetyki PAN przygotował szesnaście punktów, które stanowią przypomnienie etycznych i prawnych zasad dla lekarzy kierujących i wykonujących zabiegi przerywania ciąży. Z perspektywy medyczki, to stanowisko jest dla mnie bardzo cenne, ponieważ w Polsce dotychczas tego typu opinie wydawały głównie środowiska konserwatywne.
W swoim stanowisku Komitet Bioetyki jasno wskazuje, że obowiązkiem przedstawicieli zawodów medycznych jest przeciwstawienie się naciskom politycznym i społecznym, które mogą wpływać na decyzje terapeutyczne dotyczące pacjentek w ciąży. Podkreśla również, że naruszanie praw pacjentek oraz naciski na lekarzy i przedstawicieli innych zawodów medycznych wzmagają nieufność i lęk przed personelem, a tym samym działają na szkodę pacjentek. Odnosi się także do obecnych w debacie publicznej wątpliwości dotyczących prawa do przerywania ciąży na przykład ze wskazań zagrożenia zdrowia psychicznego ciężarnej, jednoznacznie potępiając dewaluowanie tych wskazań. Krytykuje opóźnianie terminacji ciąży z powodu przeszkód ze strony szpitali, na przykład nieuzasadnionych wymogów więcej niż jednego orzeczenia lekarskiego lub odmowy wykonania świadczenia w konkretnej placówce. Na szczególną uwagę zasługuje podkreślanie roli świadomej zgody kobiety, a także obowiązku informowania o możliwości legalnego przerwania ciąży, który spoczywa na lekarzu lub lekarce.
Uważam, że bardzo brakowało tak jasnego i konkretnego tekstu, na którym jako medyczki mogłybyśmy się oprzeć w chaosie informacyjnym, który utrzymuje się wokół tematu legalnej aborcji. Zachęcam do lektury pełnego stanowiska pod tym linkiem.